دقیقاً مشخص نیست سابقه تئاتر در ایران به چه موقع باز میگردد. ولی تئاترهای اولیه ایرانی پیوند عمیقی با واقعه کربلا و سایر وقایع و زندگی پیامبران دارد که عموماً تعزیه نامیده میشود. تئاتر جدید و مدرن اروپایی همچون بسیاری دیگر از مظاهر غربی در زمان ناصرالدین شاه به ایران آمد...
تا قبل از سفرهای سه گانه شاه به اروپا تئاتر غیرتعزیهایی ایران تنها به یک سری نمایشهای سبک کوچه بازاری خلاصه میشد. روحوضی و تقلیدکاری نمونهای از آن بود. اشخاصی چون شیخ شیپور، شیخ کرنا و یا کریم شیره ای تئاترهایی فیالبداهه اجرا میکردند و خاطر شاه منبسط میگردید. ولی سفر شاه به اروپا و دیدن عظمت و شکوه اپراها و سالنهای نمایشی آنجا دل شاه را برد. وی که شیفته ظاهرسازی بود و قبل از آن تکیه دولت را برای اجرای تعزیه تأسیس کرده بود برای اجرای تئاتر مدرن فرمان به تأسیس سالنی در تهران داد.
نقاشباشی پیشقدم این کار شد و اولین سالن تئاتر ایران را با کاربری نمایشهای نو در شمال شرقی تکیه دولت و در مدرسه دارالفنون تأسیس کرد (1266ش). سالنی با گنجایش سیصد نفر. عوامل نمایش این تئاتر دانشآموزان مدرسه دارالفنون، معلمان از فرنگ برگشته و تعدادی از معلمان بلژیکی و فرانسوی بودند. نام اولین نمایشها را این گونه ثبت کردهاند: عروسی اجباری، طبیب اجباری، تنفر از مردم، خر، ترش علی بیک و هانس پینهدوز.
نمایشهای اولیه این تئاتر به دلیل نابلدی هنروران و فقدان شناخت و نگاه سطحی هنری تماشاچیان چندان موفق نبود. مردم همان روحوضی و تقلیدکاری را ترجیح میدادند. نقاشباشی که تئاتر خود را در خطر تعطیل میدید مجبور به استفاده از همان تقلیدچیها و مطربان روحوضی درباری چون کریم شیره ای و اسماعیل بزاز و غیره شد تا شاید رونقی به تئاترش بدهد. این سالن یک سال بیشتر دوام نیاورد.
مشروطه شروعی مجدد برای تئاتر مدرن ایران است. نفوذ تفکرات روشنفکری رونقی به آن بخشید. انجمنی چون انجمن اخوت و یا شرکت علمیه فرهنگ تئاترهای سیاسی فراوانی در انتقاد از هیئت حاکمه و حتی شاه مستبد به نمایش گذاشتند.
بعد از فرار محمدعلی شاه و استقرار سیاسی، گروههای تئاتریِ خصوصی شکل گرفت. دیگر تئاتر به تفریح مردم تبدیل شده بود. در گوشه و کنار تهران و شهرستانها سالنهایی به نام تئاتر شکل گرفت. سالن گراند هتل، سالن تئاتر ملی و... نمایشهای مختلفی از نویسندگان ایرانی و اروپایی در آن به نمایش درآمد. یکی از این انجمنهایی که دست به تأسیس گروه تئاتر زد « کانون ایران جوان» بود. این انجمن به همت حسن مقدم با تعدادی دیگر از جوانان فرنگستان دیده در آغاز 1300 در تهران تأسیس شد. نمایشنامههایی چون: جعفرخان از فرنگ آمده، ماهیار، دختر قرن بیستم و... بر روی صحنه رفت. از جمله اولین این تئاترها که شاید جالبترین و در عین حال عجیبترین آن باشد نمایش « 37 شاهی مسیو منتودوان» به زبان فرانسه و به سرپرستی و کارگردانی مسیو هپنتو شارژدافر فرانسه بود. معلوم نیست که از چه وقتی کادر سیاسی یک سفارتخانه خارجی در تهران دست به این کار زد. به هر حال در شب دوشنبه پنجم ربیعالاول 1340 (15 آبان 1300) این نمایش روی سن رفت. پروگرام این نمایش که به دست تماشاچیان داده شد در نوع خود جالب و دیدنی است...
