سینمای مستند چیست

سینمای مستند اغلب به آن دسته از آثار و فیلم های سینمایی اطلاق می گردد که ساختار، مضمون، عناصر و شخصیت های آن از حیث جنس، منطبق بر واقعیت باشند، یعنی بتوان از موجودیت و کارکرد بصری شان برای اثبات واقعیت استفاده کرد.

 

عین واقعیت بودن اصلی ترین خصیصه یی است که فیلم های مستند را از دیگر فیلم های سینمایی مجزا می سازد، با این وجود می توان در کنار سینمای مستندِ محض و با توجه به انواع تعابیر و تعاریف متنوعی که امروزه از آن در دست است، شاخه یی تازه از این نوع سینما را نیز شناسایی و بررسی کرد؛ سینمای مستندی که با وجود برخورداری از اصول و قواعد از جنس واقعیت بودن، در ساخت و محتوای خود نیز درون مایه های نه چندان پررنگی از وقایع داستانی و خلاقیت های بصری داشته باشد که به اعتباری می توان آن را در گروه وسیعی تحت عنوان کلی سینمای مستند داستانی مورد ارزیابی قرار داد.

بنابراین اغلب می توان فیلم های مستند را به دو دسته ی کلی تقسیم بندی کرد: اول فیلم های مستند خبری و گزارشی و دوم فیلم های مستند خلاقانه. در موجودیت و ساخت فیلم های دسته ی اول نمی توان چندان سراغی از آفرینش های خلاقه گرفت، زیرا همه چیز این نوع فیلم ها معطوف به ابزار و تکنیک های استفاده از لوازم بوده و ارزش های آن ها یکی در روزآمد بودنشان است و دیگری در استفاده های آرشیوی آن ها که گاه به لحاظ تاریخی از اهمیت قابل توجهی برخوردار می شوند.

فیلم های دسته ی دوم (مستندهای خلاقانه) ضمن این که ویژگی های خبررسانی و آگاهی دهی لازم را دارا هستند، از نگاهی پویا و ذهنی خلاقه هم در ساخت و پرداخت بهره مندند که فیلم را از جنبه ی هنری دارای جایگاه خاصی می گرداند. در این نوع فیلم ها کوشیده می شود تنها به نمایش یا بیان یک واقعیت صرف اکتفا نشود، بلکه سعی بر این است که با تکیه بر تحقیق ها و جست وجوهای مورد لزوم، واقعیت ها آن گونه که باید باشند به نمایش درآیند نه آن گونه که هستند. در یک تقسیم بندی دیگر، ذیل آن چه که در بالا آمد، می توان فیلم های مستند خلاقانه را به بخش های موضوعی دیگری تقسیم کرد:

1) مستندهای قوم شناسانه (با هدف شناسایی اقوام، ملت ها و فرهنگ های مختلف)

2) مستندهای معماری - تاریخی (با هدف جست وجوی ویژگی ها و کارکرد بناهای تاریخی به لحاظ معماری)

3) مستندهای حیات وحش (که طی آن گونه های مختلف حیوانی و روش های زیست آن ها و نقش شان در زنجیره ی غذایی طبیعت بررسی می شود)

4) مستندهای آموزشی

5) مستندهای تبلیغاتی (شامل انواع فیلم های صنعتی و تیزرهای تبلیغاتی با اهداف اقتصادی مشخص)

6) مستندهای اجتماعی (با موضوع و مضمون اجتماعی و رویه یی نقادانه)

7) مستندهای بیوگرافیک (که به معرفی چهره ها و شخصیت های برجسته ی علمی، سیاسی، تاریخی، هنری و اقتصادی می پردازد)

8) مستندهای شاعرانه (که اغلب مبتنی بر لحن و زبانی شاعرانه برای رویارویی با پدیده های مختلف است)

9) مستندهای داستانی (با برخورداری از نوعی دوگانگی در بیان یک واقعیت و تغییر میزانسن، به طوری که هم جنبه ی سندیت اثر محفوظ باشد و هم از رگه های دراماتیک بی نصیب نباشد).

شاید یادآوری این نکته خالی از لطف نباشد که قدمت سینمای مستند را به تعبیری می توان بسیار طولانی تر از هنر سینما دانست و با مفهوم امروزی اش سینمای مستند نیای سینمای امروزی است؛ قدمتی همپای انسان های هزاران سال پیش که نقش های اثباتی و مستندِ خود را نه با دوربین که با چکش و قلم و نه بر پرده یی نقره یی که بر صخره ها و دیواره ی غارها حک کرده اند، آن گونه که می توان تبارشناسی اجتماعی و سلسله مراتب نهفته در مناسبات انسان ها را از روی آن مستند ات شناسایی و بررسی کرد. بنابراین بیهوده نیست اگر جان مایه ی اصلی سینمای هنری و تجاری امروز را محصول تلاش مستندسازان اولیه ی تاریخ سینما بدانیم.

حتی در پیچیده ترین و پرتکنیک ترین فیلم های داستانی و چندلایه ی امروزی هم با همه ی عناصر واقعی - تخیلی شگفت آور و شخصیت سازی های مدرن و انواع جلوه های بصری، می توان رگه هایی از سینمای مستند را یافت و ارزش اولیه ی مستندسازی را گوشزد نمود. وقایعی که داستان فیلم بر زمینه ی آن شکل می گیرد، نوع بیان، گونه های مختلف انسان ها با طرز تفکرات متفاوت، انواع پوشش ها و حتی خوراکی آنان، می توانند نکات قابل استنادی باشند از یک رویداد اجتماعی یا تاریخی مشخص.

به نظر می رسد علاقه و توجه زایدالوصف امروز مردم به انواع رسانه های اطلاع رسان به ویژه تلویزیون، یکی می تواند همین جنبه ی اثباتی وقایع باشد که حتی المقدور ذهن جست وجوگر مخاطبان را برای کشف های مکرر واقعیت ها به خود جلب کرده است.

تلویزیون و رسانه های بصری دیگر از جمله منابع مطمین و قابل دسترسی هستند که می توانند وقایع را ثبت و عین واقعیت بودن آن را بدون هر گونه خدشه یی تضمین نمایند. حقیقت این است که بعد از پیدایش شگفت سینمای مستند در اوایل قرن بیستم، تاریخ مکتوب طی تحولی عظیم تبدیل به تاریخ مصور شد و هرچه بیش تر اهمیت و نقش سینمای مستند در اشاعه ی اندیشه ها و آگاهی انسان ها آشکار گردید.

امروزه سینمای مستند از هر لحاظ پیوندی ماهوی و ناگسستنی با تحولات اجتماعی و دگرگونی های فرهنگی و سیاسی دارد، چه جهان معاصر به هیچ روی نمی تواند خود را بی نیاز از سینمای مستند بداند، زیرا به طرق مختلف از آن بهره می گیرد؛ از ثبت و بازتاب واقعیت های بیرونی گرفته تا اثرگذاری ژرف و دامنه دار بر عقاید، پندارها، افکار و به ویژه گستره ی ایمانی انسان ها.

بنابراین بدون رویگردانی، شایسته است که ریشه ی روانی این نوع سینما را در ساختارهای گوناگون زندگی مردم تسری بخشید و پویایی و واقع بینی های لازم را در جهت موجودیت و اعتلای همه جانبه ی این نوع سینما به کار بست .

سید حسین حقگو
سور 1728 مهر