رمز ماندگاری آثار هنری چیست ؟

رمز ماندگاری آثاری چون سمفونی های بتهوون و موتزارت، جاودانگی رباعیات خیام و دوام و حیات آثاری چون مونالیزای داوینچی چیست؟ چرا غزل های حافظ از میان هزاران غزل شاعران غزلسرا همچنان تازگی و بداعت خود را حفظ کرده است، در حالیکه بسیاری از غزل ها حتی در دوران اوج و حیات سرایندگانشان ارج درخوری نمی یابند؟ ...

 

 

به نام خدا

نخبگان بشری در طول تاریخ آثاری در شاخه های مختلف هنری خلق کرده اند که بسیاری از آن ها در گذر زمان به بوته فراموشی سپرده و از خاطره بشری محو شده اند و تنها نام و نشان برخی از آن ها در کتابها بر جای مانده است.

در کنار این آثار فراموش شده گه گاه آثاری می توان یافت که برغم گذشت سده ها و حتی هزاره ها همچنان الهامبخش بشریت بوده اند و چنان در خاطره انسان های اعصار و قرون حک شده اند که گویی هم اکنون حیات یافته اند؛ ایلیاد و ادیسه هومر، بینوایان ویکتورهوگو، هملت ویلیام شکسپیر، کمدی الهی دانته، جنگ و صلح تولستوی، رباعیات عمرخیام، غزل های حافظ، گلستان سعدی، مثنوی معنوی مولوی و... در حیطه شعر و ادبیات و برخی آثار بزرگانی چون رافایل، کاراواجو، داوینچی، رامبراند، ژاک لویی داوید، پابلو پیکاسو، ونگوگ و... در حیطه نقاشی و مجسمه سازی و... برغم گذشت سال ها همچنان روح و ذوق انسان ها را می نوازند و حس زیبایی شناسانه آن ها را ارضا می کنند.

به راستی رمز ماندگاری آثاری چون سمفونی های بتهوون و موتزارت، جاودانگی رباعیات خیام و دوام و حیات آثاری چون مونالیزای داوینچی چیست؟ چرا غزل های حافظ از میان هزاران غزل شاعران غزلسرا همچنان تازگی و بداعت خود را حفظ کرده است، در حالیکه بسیاری از غزل ها حتی در دوران اوج و حیات سرایندگانشان ارج درخوری نمی یابند؟

چرا در میان هزاران هزار قطعه موسیقی به وجود آمده تنها نام آثاری چون هدیه موسیقایی1 یوهان سباستیان باخ آلمانی در خاطره ها می ماند و از میان صدها پیکرتراش تنها نام کسانی چون میکل آنژ به عنوان مجسمه ساز بر زبان ها جاری است و بسیاری چراهای دیگر.

ببه نظر می رسد آثاری از این دست تفاوت یا تفاوت هایی با انبوه آثار مشابه دارند که آن ها را از آثار دیگر متمایز می کند. به سخنی دیگر آثار برجسته و ماندگار ویژگی هایی دارند که آثار مشابه فاقد آن هستند. پرسش این است که این ویژگی ها کدام اند، که اثری را از اثری دیگر متمایز و آن را ماندگار و جاودان می کند؟ شاید برای دستیابی به پاسخ این پرسش این بیت حافظ شیرازی رهگشا باشد. رند شیراز می فرماید: شاهد آن نیست که مویی و میانی دارد/ بنده طلعت اوباش که آنی دارد حافظ در این بیت به ایهام، که ویژگی رندانه ی اوست، به ویژگی ای اشاره می کند که در فقدان آن شاهد دیگر شاهد مطلوبی نیست حتی اگر موی و میانی داشته باشد. او این ویژگی را با واژه مبهم آن تبیین می کند. براستی آنِ مورد نظر شاعر چیست و او از آن چه چیزی را تاکید می کند؟

فرهنگ معین این واژه را به استناد همین بیت حافظ چنین تعریف کرده است: کیفیت خاص در حسن و زیبایی که آن را با ذوق درک کنند ولی تعبیر نتوانند. 2 به استناد این تعریف ویژگی آثار هنری بیان کردنی نیست و در واقع مفسر ویژگی های اثر هنری همچون گنگ خوابدیده ای3 است که ناتوان از توصیف خوابی است که در رؤیای خویش دیده است، لذا مخاطب او تنها به میزان ذوق و استعداد خود قادر به درک است و دیگران را توان یاری او نیست.

اگر این تعبیر را بپذیریم ناگزیر از پذیرش این نکته ایم که برای درک حقیقت اثر هنری جز راه ذوق و اشراق راهی وجود ندارد و رمز ماندگاری آثار هنری به شیوه های متداول علوم تجربی ناگشودنی است. پس سخن گفتن در این باب کاری عبث و بیهوده است و هر مخاطب به میزان ذوق و عمق شهود خود و به شیوه ای کاملاً شخصی آن را درک می کند، درکی که در قالب کلمه و واژه نمی گنجد.

بر این اساس ارایه راهی عینی برای شناخت یک اثر هنی و بالتبع دلیل ماندگاری و جاودانگی آن اگر غیرممکن نباشد. لااقل کاری بسیار مشکل است.

اما به گمان اگر بتوانیم نقش هنرمند در خلق اثر هنری را مورد کنکاش قرار دهیم تا حدود زیادی به هدف موردنظر نزدیکتر خواهیم شد. لکن پیش از توجه به نقش هنرمند در خلق اثر هنری لازم است یکی از ویژگی های آثار هنری را در مقایسه با دیگر مصنوعات بشری مورد توجه قرار دهیم.

بارها شنیده و خوانده ایم که خالق فلان اثر هنری فلان هنرمند است این بدان معنی است که اگر نوع بشر قادر نیست ویژگی های هنری را تبیین کند، دست کم پذیرفته است که اثر هنری به آن گروه از آثار اطلاق می شود که خلق می شوند و به همین جهت تعبیر خلق شدن در خصوص آثار هنری برای همگان امری بدیهی جلوه می کند، بدین جهت او از به کار گیری این تعبیر درباره مصنوعات دیگر بشری که در سایه فن آوری و تکنولوژی به وجود می آیند، پرهیز می کند؛ براین اساس ساختمان، پل، راه، ابزارآلات و... خلق نمی شوند، بلکه ساخته می شوند. پس اگر خلق شدن را ویژگی بدیهی آثار هنری بدانیم، خواهیم پذیرفت که مایه اصلی آثار هنری فن آوری و تکنولوژی و محاسبات هندسی محض نیست، بلکه چیزی فراتر از آن است که ما از آن به درونمایه تعبیر می کنیم. حال پرسش اساسی این است که درونمایه ممیز آثار هنری از مصنوعات بشری و به تعبیر حافظ آنِ هنر چیست؟ به نظر می رسد برای دستیابی به پاسخ این پرسش نخست لازم است نقش های هنر و هنرمند را مورد بررسی قرار دهیم و به استناد یافته ها به گمانه زنی در خصوص درونمایه آثار هنری بپردازیم.

هر هنرمند به اقتضای باورها و اعتقادات، شرایط محیط اجتماعی و فرهنگی خود و نیز شرایط روحی ـ روانی خویش و عواملی از این دست جهان هستی و محیط زندگی خود را به گونه ای خاص می بیند و به شیوه ای کاملاً شخصی آن ها را درک و تفسیر می کند. در این تجربه فردی هستی ممکن است آکنده از کاستی ها و کژی ها باشد و امکان دارد مظهر مطلق زیبایی ها و کمالات ادراک شود.

جهان و محیط زندگی ممکن است مملو از درد، ناکامی، شکست، تیرگی و اندوه باشد و ممکن است با شادیها، پیروزی ها، موفقیت ها و خوشی ها درآمیخته باشد در هرحال هنرمند به تناسب نوع درک و برداشت خود از هستی و محیط زندگی دست به آفرینش می زند و با برجسته کردن تجربه شخصی خود مخاطبانش را به چالش می کشاند. او در تبیین درک و برداشت خود در قالب اثر هنری گاه بر جایگاه خدایی تکیه می زند و به آفرینش کاستی هایی که در هستی و محیط زندگی دیده است، دست می یازد و یا به بازآفرینی کژی های آن. گاه نیز همچون انقلابیون مخاطبانش را برمی آشوبد و زمانی عارفانه به ستایش زیبایی های هستی که نشان و آیه ای از جمال مطلق است، می پردازد. در هرحال هنرمند در هر جایگاهی که باشد و هر دیدگاهی که داشته باشد نقش می آفریند و خلق می کند.

هنرمند آفریننده است، آفریننده آن چه که براساس تجربه او، نیست و باید باشد، یا آفریننده آنچه که هست ولی نه آن چنانکه باید باشد. بدین معنا که هنرمند به شهود و تجربه ی فردی کاستی ها یا کژی هایی در هستی یا محیط زندگی خود می بیند و خود را ملزم می داند با آفرینش کاستی های هستی یا بازآفرینی و دگرآفرینی کژی های آن دست کم در اثر هنری خود کمال هستی را رقم زند. چرا که به باور او هستی زیباست و او عاشق زیبایی و جمال است و کاستی و کژی خدشه ای است بر این حسن و زیبایی که می باید به سرپنجه انگشتان معجزه گر و روح آفرینشگر او در اثر هنری رفع گردد.

هنرمند در چنین موضعی بر جایگاه خداگونگی تکیه می زند و به نمایندگی از سوی او می آفریند4 یا حافظ وار فلک را سقف می شکافد تا طرحی نو دراندازد.5 نقش دیگر هنرمند بازگویی و بازنمایی کژی ها و کاستی های هستی است.

او بابرجسته کردن هنرمندانه کژی ها و کاستی های هستی و محیط خود مخاطبانش را برمی آشوبد و آن ها را به تأمل و اندیشه وا می دارد تا ریشه دردها و آلام خود را بازشناسند. او در این نقش همچون انقلابیون پاکباز و ایثارگر، که عشق به آرمان های انسانی را سرمشق خود قرار داده است، انگشت اتهام خود را به سوی هر کژی و کاستی، ناپاکی و پلیدی اشاره می رود تا سره از ناسره بازنماید و راه سرمنزل مقصود بنماید. او راوی نقصان هاست تا کمال رخ بنماید. بازنمایی خیانت در نمایشنامه هملت، سرنوشت محتوم در نمایش آنتی گونه6 سوفوکل و مجموعه آثار ریالیستی سده بیست و پس از آن از این دیدگاه قابل بررسی هستند.

ستایش عارفانه جهان هستی و آفرینش نقش دیگر هنرمند است. او هر آن چه می بیند زیبایی و حسن است و مظهر و آیینه تمام نمای خدایی و اهورایی. هر آنچه در هستی است پاکی است و هر آنچه به سرپنجه او آفریده می شود، انعکاس زیبایی ها. او با آفرینش خود بر همه این زیبایی ها و پاکی ها شهادت می دهد؛ شهادتی ـ به قول شاملو ـ از سرصدق. هنرمند در این نقش همچون عارف پاکباخته و عاشقی دردمند از خود و هر آن چه رنگ خود می گیرد، چشم می پوشد و چیزی جز محبوب و از محبوب چیزی جز حسن و زیبایی نمی بیند.

پیام هنرمند در این نقش پیام عشق است، خواه لاهوتی باشد، آن چنان که دییست های7 غربی و صوفیان می گویند، خواه ناسوتی و زمینی که سرآغاز وصال به عشق ملکوتی است و وسیله التذاذ از جمال غیبی. چرا که در این باور عشق ناسوتی نیز به نوبه خود مایه تزکیه نفس و رهایی از خویش دوستی و تمرین گذشت و غیرپرستی و نیز تجربه زیبایی شناسانه است و به قول دکتر عبدالحسین زرین کوب آن چه در خرابات رندان هست، با آن چه در خانقاه صوفی است هیچ تفاوتی ندارد. 8

در جمع بندی آن چه پیشتر آمد می توان نتیجه گرفت که هنرمند به تناسب نوع برداشت و تفسیر خود از هستی و حیات آثاری خلق می کند که درونمایه آن عشق است و عشق است و عشق، خواه مجازی باشد، خواه حقیقی که به قول شیخ شطاح عشق به هر حال که پدید آید اگر طبیعیات و اگر روحانیات (را) باشد، در مقام خود محمود است زیرا که عشق طبیعی منهاج عشق روحانی است و عشق روحانی منهاج عشق ربانی 9 او در خلق اثر بی نیاز از فن آوری نیست که بدون آشنایی و تسلط بر آن، اثر هنری فاقد کالبد خواهد بود. آگاهی بر فن آوری ترکیب رنگ ها و به کارگیری آن ها در خلق یک اثر نقاشی، آشنایی با تکنیک غزل برای خلق یک غزل زیبا، علم بر سنگ شناسی و سنگتراشی در آفرینش یک پیکره ی نفیس و دانش شخصیت پردازی، گره افکنی و گره گشایی در خلق یک اثر داستانی یا نمایشی لازمه کار یک نقاش، یک شاعر، یک پیکرتراش و یک نویسنده هنرمند است.

پس در خلق یک اثر هنری افزون بر درونمایه غنی ناگزیر از بهره مندی از تکنیک ها و فن آوری های خاص است و دلیل زیبا نبودن بسیاری از آثار هنری و به تعبیری هنرمندانه نبودن آن ها یا ضعف تکنیک است، یا ضعف درونمایه و فقدان آن یا هر دو. افزون بر این هنرمند در بیان و اظهار عشق خود باید یکرنگ و صادق باشد. ادعای عاشقی و تظاهر به آن فریب و دروغ است.

او باید در عشق خود صادق باشد، با این عشق زندگی کند و با تمام تار و پود هستی اش آن را تجربه کند، در آتش عشق بسوزد تا ققنوس وار تولد دیگر باره خود را در اثر هنری اش به تماشا بنشیند. اگر اثری این چنین پدید آید، ماندگار باشد.

وحدت سلیمان زاده پاورقی 1 Das Musikalische opfer 2 فرهنگ معین ذیل واژه آن 3 گنگ خوابدیده تعبیر است که مولوی در مثنوی به کار گرفته است 4 فقدان نظم و توازن و منطق در آفرینش سوژه هایی هستند که اغلب آثار کلاسیک روم و یونان باستان بر مبنای آن ها خلق شده اند 5 سوفوکل یونانی در آثار خود شخصیت ها را چنانکه باید باشند تصویر می کرد نه آن چنانکه هستند رک به ارسطو و فن شعر دکتر عبدالحسین زرین کوب انتشارات امیرکبیر تهران 1382 ص164 6 آنتی گونه دختر ادیپ شاه برخلاف دستور دایی خود کرثون جسد برادر را به خاک می سپارد و به خاطر این نافرمانی به مرگ محکوم می شود هیمون Haimon پسر کریون در یک آن در برابر سرنوشت و تقدیر محتومی که زندگی اش را به تباهی کشانده است قرار می گیرد 7 دییست ها Theists گروهی بودند که در سده های میانه پدید آمده بودند به اعتقاد آن ها هر آنچه در هستی و طبیعت می دیدند جلوه ای از ذات خدایی بود 8 از کوچه رندان عبدالحسین زرین کوب امیرکبیر تهران 1382 ص179 9 همان ص179

منبع : پژوهشگاه فرهنگ و هنر اسلامی حوزه هنر