خصلت کلی دنیای فیلم های اکشن، به میزان قابل اعتنایی، معطوف به عناصر تصادف و کارکردهای چندگانه ی روایی آن است. در واقع این شبکه یی از تصادف های به هم پیوسته با تقارن های زمانی تعریف شده هستند که زمینه ی مساعد اشتراکات بیانی و بصریِ رویکردهای زیبایی شناختی و نمودهای ایدیولوژیکی را در سینمای اکشن فراهم می سازند...
اکشن واژه یی است با صورت و حالی کم و بیش تپنده؛ بیش تر از آن که به هم آمیختگی اش با هستیِ انسان و اشیا به چشم آید و درنگ و بی درنگی اش ظهور و زوال پدیده ها را ممکن گرداند، بسیار سلطه خواه و غیرمتظاهرانه به نظر می رسد و آن گاه که به زبان آورده می شود نه تنها معنای مفهوم شده از خود را تدریجی و دگرگون نمی کند، بلکه می کوشد بیش تر از عرضه ی وجه شنیداری، یقینِ دیداری مخاطب را حاصل نماید.
در ضمیر واژه ی اکشن و نیز در دلالت های نشانه شناسیک آن، هیچ گاه اثری از انقطاع و رهاشدگی دیده نمی شود زیرا خود پیوسته و هم زمان، هم آغازکننده است و هم پایان دهنده. بوی آغاز و طعم پایان زبان را می توان گاه و بیگاه از دل این کلمه و وانموده های آن احساس کرد. اکشن اگرچه طبق قراردادهای دستوری زبان از همنشینی چند حرف با مصوت ها و سکون های تعریف شده به نوشتار درمی آید و از حالت های شنیداری چندان متفاوتی برخوردار نیست اما کاربرد هر باره ی آن به احضار مجموعه یی از کلمات با مدلول های غیرمتناظر می انجامد؛ کلماتی همچون نور، صدا، تصویر، بازی و ... این کلمه هم از جنس دالّ خویش است و هم از جنس مدلول خود و تنها بر خود دلالت می کند و بس و خود تنها نشانه ی بی کم و کاست خویش است و به این سبب است که بی واسطه بر جهان و هر چه در آن است دلالت می کند و نشانه ی بی بدیل هر آن چیزی است که قوای ادراک انسانی می تواند به تصور درآورد. خاصیت برتر این واژه آن است که با وجود یکّه و تنها بودنش با هر زبان و به هر لحن و گویشی که به جا آورده شود، اثری متفاوت و نامکرر دارد. اکشن آغشته به سیرت کلامی است که با یاری آن، موجود شدن به آنی میسر می گردد(1)، زیرا از همان دمِ آغازین صبح ازل معطوف به وقوع بوده است؛ پس بیهوده نیست که حتی اگر زبان هم خواسته یا ناخواسته از آن دوری بگزیند و خود را بی نیاز از آن و سر و سامان دادن هایش بینگارد، باز هم، از راه دَر یا از بیراه پنجره به سراغ زبان و پدیدارهای زبانی خواهد شتافت، زیرا بدون حضور قاطع آن یا غیبتی که ادامه ی حضورش را رقم می زند نه از ما و زبان اثری باقی خواهد ماند و نه چیزی از جهان و آفرینش های این جهانی.
تولیدات دیروز و - بیش تر - امروزی سینمای اکشن (= کنش - نمایشی؟) در بین تولیدات دیگر سینمایی، نمونه های مناسبی هستند برای مطالعه ی خصوصیات متفاوت و تبیین کارکردهای پیدا و پنهان موضوع و مدلول گونه، زیرا در فیلم های اکشن و مبتنی بر زد و خوردهای بیرونی و ماجراساز، قوانین مربوط به عمل و حدود و ثغور سینمای گونه، ناگزیر، خود را به روشن ترین شکل و گاه حتی اغراق آمیزتر از آن چه به نوشته درآمده -
عرضه می دارد. این قوانین به طور عام و فراگیر بر شالوده های فرهنگ سازی مانند مشارکت یک طرفه، درگیری با ذهن و زبان، کنترل بر آگاهی های مخاطب، انعطاف نا پذیری، سودآوری های اقتصادی - اجتماعی و تظاهر به برآوردن نیازهای روانی تماشاگر برقرار شده اند. محصولات سینمای گونه، بدون اتلاف هیچ انرژی زمانی، مکانیکی و یا اندیشگی، ویژگی های مفهومی خود را در یک مرحله ی پیوسته و طی سه مرحله ی قابل تفکیک تولید، پخش و مصرف به دست می آورند. با توجه به شناسایی و قاعده مندی معاصر فیلم های گونه و نیز امکانات کمال یافته ی صنعتی و روش های پیچیده ی مخاطب یابی، هنوز هم به واقع نمی توان با تکیه بر ناهم خوانی قوانین ساختاری سینمای هنری، محصولات این نوع سینما را از هر نظر از تولیدات سینمای گونه و به ویژه گونه های هالیوودی جدا کرد.
با این وصف یک نکته را نمی توان نادیده گرفت و آن این که قوام یافتگی و کارکردهای منجر به جلب مخاطب در سینمای گونه و به ویژه در فیلم های اکشن، از مناسبات دوسویه یی با میزان افزایش یا کاهش فعالیت های سینمایی در زمینه های پیش بینی شده و جنبه های احتمالی برخوردارند. به تعبیر دیگر، در سینمای اکشن، تولیدکنندگان قبل از پیش گرفتن هر کاری و پیش از طرح هر نقشه ی ذهنی و خیال پردازانه یی، اندازه ها و مقیاس های مطلوبی را به کار می گیرند که بر اساس آن ها بتوانند به الگوهای تجاری خود و دلخواه تماشاگران نایل آیند. رقابت و پیشی گرفتن با و بر دیگری، میان سازندگان فرهنگ، در بازاری چنین آشفته و پرهیاهو، هر نوع مسامحه یی را به تعجیل و هر گونه اتلافی را به صرفه جویی های ریاضت مدارانه تبدیل می کند. گروه های فیلمنامه نویس فیلم های اکشن، همه حال، با پیروی از دستورالعمل های روایتی و شخصیت پردازی های مبتنی بر هیجان و کنش های فیزیکی متمادی، ساختارهای حادثه و فضاهای نفس گیر را طبق قوانین گونه گزینش می کنند.
بر پایه ی این گزینش ها، بنگاه ها و دست اندرکارانِ نقش یابی، نقش های اصلی و تکمیلی پرداخته شده در فیلمنامه ی کار را می یابند. انتخاب های مورد نظر این گروه اغلب با توجه به عوامل و تعیین کننده هایی مانند تجربه های بازیگری شخصیت ها، اندام و تیپ ظاهری و پیش بینی میزان محبوبیت آنان در بین تماشاگران و نیز درجه ی مهارت هایشان در حادثه آفرینی و عملیات محیرالعقول انجام پذیر می گردد. طی این جست وجو و نیز هنگام ساختن طرح و پیرنگ روایت و معماری داستان فیلم اکشن، همواره انگاره هایی از ایدیولوژی بورژوازی و نقشمایه هایی (Motive) از فلسفه های هستی شناختی نوع ویژه یی از زندگی و جانبداری دنبال می گردد. این نوع فیلم ها، هیچ گاه از گرایشات فمینیستی، دلبستگی های نژادپرستانه و حتی تمایلات همجنس گرایانه فارغ نبوده اند. این پنداشت و طرز تلقی ها که بدون شبهه و بی درنگ برآمده از عقل همه چیزدان کاپیتالیست های صنعت فرهنگ سازی است به مثابه ایده ها و برابر نهادهایی علاج گرایانه برای فایق آمدن بر ناسازگاری های درون و برون شیوه ی زندگی سرمایه داری معاصر در سویه های چندگانه ی فیلم های اکشن تزریق و گسترش می یابند. از زاویه یی که یک حادثه، کنش یا شخصیت را فیلمبرداری می کند تا گام و طنین صدایی که طراحی می گردد و نیز آرایش های صحنه یی و دکور و لباس، تدوین، ترکیب صدا و تصویر و سرانجام نوع و حیطه ی کارگردانی اثر، همه و همه فراهم آمده و نگاشته یی از رونوشت قانون ایجاب گر گونه هستند و منظور نظر راهبردهای ایدیولوژیک.
▪ همواره دو خطر جدی، سینمای اکشن را تهدید می کند؛ یکی خطر دست به گریبان شدن و به چالش درافتادن با فرهنگ و خرده فرهنگ های غیررسمی و مدون نشده ی مردمی و دیگری خطر فراروی های افراطی و سرپیچی های مهارنشدنی از قوانین گونه.
این دشواری ها از سویی به طور پیوسته حقیقی و واقعی بودن درام های اکشن و جایگاه شخصیت ها و حوادث این فیلم ها را در عرصه های فرهنگ مردمی و روندهای رشد و تحولات جامعه شناختی می آزماید و از طرف دیگر ناگزیرشان می سازد تا دربرگیرنده ی هجوم واقعیت های تناقض آلود اجتماعی، تاریخی و فرهنگی زمانه ی خود باشند. تکرارهای ساختاری، در هم آمیختگی های مضمونی و تقلیدهای آگاهانه ی فیلم های اکشن از روی نسخه ی موفق این گونه فیلم ها، پیش از هر چیز به انعطاف پذیری قالب ها و تزلزل انسجام های به کار گرفته ی گونه می انجامد و سرانجام چندپارگی های افراطی و ابهام آلودی را در گستره ی چنین سینمایی موجب می گردد. درست است که فیلم های اکشن در برهه یی کنش های نمایشی، در بخش هایی از شگردهای مربوط به تیپ سازی و پرداخت شخصیت ها و در بعضی از فضاسازی های واقع نمایانه ی خود، بازتاب هایی - نه چندان شناساننده و قطعی- از زنجیره ی واقعیت های زندگی مصایب آمیز انسانی در اجتماع سرمایه زده ی معاصر را در معرض دید تماشاگر قرار می دهند اما همواره از طرح پرسش های اساسی با انگیزش های جست وجوگرانه درباره ی موضوعات بنیادی فرد و جامعه مانند آشفتگی های فرهنگی، نابسامانی های روانی، بحران های اقتصادی، هرج و مرج های جنسیتی و سایر بیماری های اجتماعی اجتناب می ورزند.
با این وجود، اغلب گونه های تاریخ سینما و به تبعِ آن جریان های راهبردی فیلم های اکشن هیچ گاه از تأثیرپذیری رویدادها و تحولات تاریخی، اجتماعی و اقتصادی زمانه ی معاصر خود بر کنار نبوده اند. در بررسی علت های وجوبیِ هستی تاریخی گونه ی اکشن و بن مایه های فلسفی - اجتماعی این دسته از فیلم ها، به هیچ روی نمی توان ساختار و مضمون و مقاطع تاریخ اجتماعی رخدادهایی مانند بحران های اقتصادی دهه ی سی آمریکا، جنبش های کارگری، اعتراضات فراگیر زنان و جنجال آفرینی های ناشی از مک کارتیسم را نادیده گرفت. بازتاب ها و عکس العمل های سینمای اکشن در مقابله با سردرگمی ها و بی پناهی های انسان عصر سرمایه و فن آوری و نیز در برابر نظام های کلان اقتصادی و فرهنگی مبتنی بر قدرت و خشونت معاصر، آن چیزی نیست که می توان از روایت های واقع گرایانه با کارکردهای سینمایی امروز انتظار داشت و آن چیزی نیست که در آغاز - بین سال های 1902 تا 1914 سینمای آمریکا - قرار بود به وسیله ی آن، قلمروی سینما در مدتی بس اندک، خود را به مرزهای توصیفی - انسانی و دیگر امکانات ادبیات نزدیک سازد. به نظر می رسد با این که بیش از صد سال از نخستین کنش های ماجراجویانه - سرقت بزرگ قطار، 1903، ادوین اس. پورتر - تاریخی سینما می گذرد، هنوز هم تاریخ فرهنگ مردمی با همه ی تصورات زیبایی شناختی، فرم های اسطوره یی، پتانسیل های معنایی و جلوه های بصری اش می تواند به مثابه مناسب ترین آبشخور فیلم های اکشن و در عین حال مهم ترین پشتوانه ی پایداری آن محسوب گردد اما این گونه نیست و زاد و بود و در و دیوار ساختمان امروزی سینمای اکشن هم گواهی می دهد که نمی تواند این گونه باشد، زیرا قراردادها و چارچوب های معاصر گونه رهیافت های متأثر از فرهنگ و آیین های مردمی را برنمی تابند و بیش تر از این پروای آن می رود که محصولات گونه با توصیف و گسترش قلمروهای تاریخی و بازنمون شاخص های فرهنگ اجتماعی، به مرور از جایگاه و موقعیتِ انکارناپذیر و نسبتاً غیرقابل تزلزلی نزد انبوه مخاطبان برخوردار گردند؛ که در این صورت هم طبیعت خلق الساعه بودن فیلم های گونه از دست می رود و هم عرصه بر گستره ی حاکمیت و اعمال نفوذ گونه های دیگر تنگ تر می گردد. در این میان، تماشاگران فیلم های اکشن نیز محصولات این نوع سینمایی را تا آن جا می پذیرند که اقتضای طبیعت فردی، روانی، جنسی و فرهنگی شان ایجاب آن را روا می دارد. تکرار چارچوب های شناخته شده ی گونه از طرفی و هر چه ناآشنا کردن قراردادهای میان گونه و مخاطب از طرف دیگر، به مرور و با تقلیدهای غیرخلاقانه، خود به دشواری خطرآفرینی برای گونه ی سینمایی تبدیل می گردد که به آسانی و بی تفاوت نمی توان از کنار آن گذشت؛ مشکلی تحت عنوان عمومی نوع ارتباط میان گونه و تماشاگر.
▪ فیلم های اکشن بهای گزافی می پردازند تا مقبول طبع عامه ی تماشاگران واقع شوند. موفقیت مالی و اعتبار عامه پسندانه ی این فیلم ها، اغلب نتیجه ی دو نوع کارکرد هم سو و هم زمانِ فرم های زیبایی شناختی - شبیه سازی ها و جلوه های ویژه - و نگره های معناشناختی
- تقابل های ایدیولوژیکی - است. به طور کلی فیلم های اکشن، آثار مشوش و نگرانی هستند. این نگرانی به ویژه از سال های نخست دهه ی نود - قرن بیستم - به این سو در این نوع سینما به طرز چشمگیری افزایش یافته است. شواهدی مانند کنش و منش غیرطبیعی و فراعقلانی شخصیت ها در رویارویی با حوادث غیرمترقبه و پیش بینی نشده و فضاهای تیره و آکنده از خشونت و سنگدلی حاکم بر مناسبات انسانی، دامنه ی جهانی و انگیزش های به ظاهر حق طلبانه و انسان مدارانه ی این نگرانی را آشکار می سازد. نگاه این نوع فیلم ها به دنیا و آینده ی بشریت همواره آمیخته و آلوده به انواع اوهام غیرواقعی و اقسام تهدیدات ماورایی است.
فجایع اتمی، هجوم موجودات ناشناخته ی سیارات دیگر به زمین و مهم تر از همه خطر بی اساس شبح کمونیسم، از جمله مقام هایی است که خیال پردازی های ایدیولوژیک سینمای اکشن، واقعیت ها و اثرات تاریخ معاصر زندگی انسانی را از طریق آن ها روایت می کند و نشان می دهد. ردیابی معناشناختی وقایعی مانند سرکوبی وحشیانه ی جنبش مردمی دهه های پنجاه و شصت در نقاط مختلف جهان، ترورهای زنجیره یی رهبران سیاسی در دهه ی هفتاد قرن گذشته، دامنه ی جنگ متجاوزانه و ناعادلانه ی ویتنام و ماجرای واترگیت، در فیلم های اکشن سه دهه ی اخیر کار چندان دشواری نیست.
اضطراب جاری در این دسته از آثار، از طرفی نشانه های دلالت گرانه یی است بر وحشت و سراسیمگی اراده های یکّه و معطوف به قدرت و خشونتی که بورژوازی جهانی در عرصه های اقتصادی و فرهنگی بر هستی بشری اعمال کرده است و از سوی دیگر نمایانگر - نه چندان گویا و تمام و کمال - خواسته ها و مطالباتِ مبتنی بر اعتراضات فراگیر و ستیزه گرانه ی مردمی است که در قالب های روایی و ساختارهای بصری این فیلم ها فرصت بروز می یابند. پرمخاطب ترین آثار اکشن، اغلب فیلم هایی هستند که به لحاظ شکل اجرایی قادرند عناصر واقعی و خیالی روایت را با بهره گیری به جا و بهینه از امکانات ذهنی - تکنولوژیکی جلوه های ویژه، به بخش هایی از تجارب طبیعی و همگانی تماشاگران نزدیک نمایند. از سوی دیگر این جلوه ها و دیگر تمهیدات خیال پردازانه باید به چنان طرز و ترتیبی در پیرنگ و ضرب آهنگ روایت آمیخته و درونی باشد که بتواند همنوا با دیگر اجزای بیانی و بصری فیلم، ارزش های همگن و باورپذیرانه یی از فرم و ایده ی اثر را به مخاطب بقبولاند.
به نظر می رسد گونه ی اکشن بیش تر از فیلم های علمی - تخیلی و انواع فیلم های ترسناک وابسته به شگردهای هیجان زا و مبتنی بر جلوه های ویژه و آخرین دست یافته های فنی - تکنولوژیکی آن هستند. این وابستگی و نیاز از آن جا آغاز می گردد که فیلم های اکشن به طرزی زایدالوصف در جست وجوی راه های پوست اندازی و رازهای پایداری خود تلاش می کنند. نتیجه ی چنین فرایند مصرّانه و در عین حال محافظه کارانه یی، سرانجام دستیابی به جنبه های تفاهم آمیزی است میان آن چه به منزله ی خواسته های پیدا و پنهان تماشاگر تلقی می گردد و آن چیزی که به عنوان ایدیولوژی حاکم بر صنعت تجاری محصولات سینمایی اکشن - ماجراجویانه قلمداد می شود.
▪ خصلت کلی دنیای فیلم های اکشن، به میزان قابل اعتنایی، معطوف به عناصر تصادف و کارکردهای چندگانه ی روایی آن است. در واقع این شبکه یی از تصادف های به هم پیوسته با تقارن های زمانی تعریف شده هستند که زمینه ی مساعد اشتراکات بیانی و بصریِ رویکردهای زیبایی شناختی و نمودهای ایدیولوژیکی را در سینمای اکشن فراهم می سازند.
عنصر تصادف در فیلم های اکشن بخش تخطی ناپذیری از قرارداد گونه محسوب می گردد. وقوع رویدادها و حوادث غیرقابل حدس بر اساس تصادف یا ظهور ناگهانی شخصیت های کلیدی فیلم در لحظه های مقتضی، اگرچه در آغاز با کم ترین احتمال باورپذیری تماشاگر روبه رو می شود، اما به عنوان عامل گسترش دهنده ی بافت پیرنگ روایت و پیونددهنده ی فضاهای تعلیقی و نیز به منزله ی ضابطه یی نظارتی در سبک سینمای اکشن می تواند مورد ارزیابی قرار گیرد. اگر در فیلم های وسترن و موزیکال و حتی در آثار علمی - تخیلی، رویدادها یا شخصیت های تصادفی به حکم ضرورت های روایی یا کشف و دستیابی به موقعیت نمایشی برتر گنجانده می شوند، در فیلم های اکشن، این همه به دلیل پایبندی قراردادی به این اصل ارسطویی است که عقیده دارد میزان توجه به یک رخداد و باورپذیری آن در آستانه ی وقوع همواره بیش تر از رویداد حتمی الوقوعی است که در روند متقاعدسازی ناتوان یا بی تفاوت است(2).
تماشاگران فیلم های اکشن اغلب بیش تر از آن که درصدد جنبه های مسلم و مناسبات ضروری روایت فیلم باشند، در جست وجوی اموری هستند که به نوعی قوه ی گمان تخیلی و میل حدس پردازانه ی آنان را برمی انگیزاند.
مجید روانجو 1 برگرفته از قرآن کریم سوره ی یس آیه ی 82 ا ن م ا ا م 1618 ر 1615 ه 1615 آ ا ذ آ ا ر اد شییا ا ن 1618 ی ق 1615 ول ل ه 1615 ک 1615 ن ف ی ک 1615 و 1615 ن چون بخواهد چیزی را بیافریند فرمانی که می دهد این است که می گوید موجود شو و بی درنگ موجود می شود 2 رجوع کنید به فن شعر ارسطو
مرسی