تکیه دولت، که به دستور ناصرالدین شاه ساخته شد، در ترویج تعزیه بسیار مؤثر بود. تعزیه خوانانِ آن جا که در حقیقت تعزیه خوانِ دولتی بودند زیر نظر "مُعین البُکا" در برابر شاه و درباریان تعزیه می خواندند.
صرف نظر از تعزیه هایی که موضوع و محتوای آن ها به زنان مربوط می شد مثل مجلس بی بی شهربانو، در دوره قاجار مجالس تعزیه زنانه نیز برپا می شد. که همه تعزیه خوانان و تماشاگران، زن بودند.
تعزیه زنان، به سبب تنگناهای عرفی، گسترش نیافت و به منازل ثروتمندان و شاهزادگان محدود شد.
تعزیه های درباری در زمان قاجاریان، به ویژه در دوره ناصرالدین شاه، از یک سو شاه را سرگرم می کرد و از سوی دیگر سبب عوام فریبی و دین دار نمایی او می شد و شاید به همین دلیل است که از دیدگاه تاریخی شکوفایی تعزیه در این دوران تنها مرهون توجه شاه و اشراف به تعزیه نبوده است ، بلکه بیشتر مدیون وجود تعزیه گردانهایی است که با ابتکار و خلاقیت خود لباس تازه ای را به قامت تعزیه دوختند؛ بدون آنکه در اصول آن تغییری ایجاد کنند. «خواجه حسینعلی خان» معاصر «فتحعلی شاه» و «محمد شاه»، «میرزا محمد تقی» تعزیه گردان دوران «محمد شاه» و «ناصرالدین شاه» و پسرش «میرزا باقر» ملقب به «معین البکا» وفرزند «معین البکا»، «ناظم البکا» از تعزیه گردانانی بودند که در این دوره معروف بودند.
در این میان «میرزا محمد تقی» تعزیه گردان، رکود و یکنواختی را که تعزیه با آن مواجه شده بود، از آن گرفت و به آن جنبه ای از تفنن و نمایش بخشید.
پسرش «معین البکا» در ادامه راه پدر، سطح اجرایی تعزیه را بالا برد و تعزیه جدیدی را پی ریزی کرد.
او به همراه پسرش دسته های بزرگ تعزیه را با اقتدار رهبری می کردند و با اشارات و حرکات خود بر همه عوامل اجرایی صحنه تسلط داشتند.براساس مدارک موجود معلوم است که در دهه اول ما ه های محرم عهد ناصرالدین شاه تقریبا سیصد مجلس « شبیه خوانی » د ر نمایش خانه های موقت و دائم یعنی تکیه ها و حسینیه ها برپا می شد. اما اوضاع به همین ترتیب باقی نماند.
با افول سلطنت قاجار و روی کار آمدن «رضاخان میرپنج» (1304 1320ش) ، به ویژه در دهه دوم سلطنتش، دوران شکوفایی تعزیه هم به سر آمد. سوگواری های ماه محرّم محدود شد و ممنوعیت های متعددی به وجود آمد و به تدریج برگزاری رسمی مجالس تعزیه متوقف شد، اما اجرای آن در روستاها کمابیش ادامه یافت. رضاخان به دلایل سیاسی و شاید کینه ای که به سنت های مذهبی ایران داشت، برگزاری تعزیه و هر نوع مراسم مذهبی را در ایران ممنوع اعلام کرد تا تعزیه از تکیه دولت و دیگر حسینیه ها و نمایشخانه هایی با آن عظمت و شکوه به پهنه روستاها و شهرهای کوچک رانده شود .
تعزیه های درباری در زمان قاجاریان، به ویژه در دوره ناصرالدین شاه، از یک سو شاه را سرگرم می کرد و از سوی دیگر سبب عوام فریبی و دین دار نمایی او می شد و شاید به همین دلیل است که از دیدگاه تاریخی شکوفایی تعزیه در این دوران تنها مرهون توجه شاه و اشراف به تعزیه نبوده است ، بلکه بیشتر مدیون وجود تعزیه گردانهایی است
در دوره پهلوی دوم (1320 1357ش)، پرویز صیاد از 1338ش تا 1349ش چند مجلس تعزیه را بر روی صحنه نمایش (تئاتر) آورد. در 1355ش، «مجمع بین المللی تعزیه»، با شرکت و سخنرانیِ بسیاری ازصاحب نظران و تعزیه شناسان ایرانی و خارجی در شیراز برگزار شد و در آن مجمع، تعزیه هایی نیز به اجرا در آمد.
تعزیه نامه (یا «مجلس»، «نسخه»، «شبیه نامه»، «نسخه تعزیه»):
صرف نظر از کتاب های تاریخ و مَقتَل، منظومه های حماسی – مذهبی درباره شهادت امام علی ، امام حسین و مصائب اهل بیت (علیهما السلام)، از مهم ترین منابع تعزیه نامه هاست. برخی از منظومه های مهم حماسی مذهبی را می توان نسخه های زیر نا م برد:
1) خاوران نامه از ابن حسم قهستانی خوسفی که سرودن آن در 830 خاتمه یافت است،
2) حمله حیدری سروده میرزا محمد رفیع خان باذل مشهدی (متوفی 1124)،
3) سروده های مذهبی محتشم کاشانی، وصال شیرازی شمس الدین محمدکاتبی.
ظاهراً مهم ترین منبع تعزیه نامه ها کتاب منثور روضة الشهداء نوشته کمال واعظ کاشفی سبزواری (متوفی 910) است، زیرا مطالب برخی از تعزیه نامه ها شباهت های فراوانی با مطالب این کتاب دارد.
تعزیه نویس ها در آغازِ کار اشعار تعزیه را در "بیاض " می نوشتند. هر دفتر شامل یک یا چند "مجلس" تعزیه بود. تعزیه خوانان معمولاً به تناسب ایام برای هر روز موضوع و مجلس ویژه ای داشتند. در بعضی نقاط، برای امامزاده های محلی نیز مجالس تعزیه نوشته و اجرا می شده است. تعزیه گردانان برای اجرای
تعزیه، متن هر یک از تعزیه خوانان را در نسخه ای جداگانه می نوشتند. این نسخه ها را " فرد " نیز گفته اند. در نسخه های تعزیه، گاه شیوه گفتگو و نحوه ورود و خروج تعزیه خوانان به میدان تعزیه مشخص شده است. کاتبان تعزیه نامه ها معمولاً نسخه ها را با التماس دعا و طلب فاتحه از تعزیه خوان به پایان می رساندند.
تعزیه نامه ها منظوم بوده و اشعار آن ها در انواع قالب های شعری و بیشتر وزن های عروضی و به ندرت بحر طویل، سروده شده اند. در آغاز، زبان این متون گاه عامیانه و محاوره ای بود، اما به تدریج ارزش های ادبی یافت.
خاورشناسان و نمایندگان دولت های اروپایی در ایران، بیشترین سهم را در شناسایی و گردآوری تعزیه نامه ها داشته اند. برخی احتمال داده اند که "جُنگ شهادت" قدیمی ترین تعزیه نامه تاریخ دار است. اگر تاریخ مکتوب برخی از نسخ تعزیه نامه ها قابل اعتماد باشد، می توان گفت که یکی از کهن ترین نمونه های آن ها در 1133 نوشته شده است.
منبع:سایت جوان امروز
